Η Πρωτοχρονιά στο χρόνο και τον κόσμο

Καινούριος χρόνος έρχεται με δώρα φορτωμένος,Πολυσποριά, πολυδοντιά, καλοτυχιά κι υγεία,Και σέρνει στο κατόπι του πολλά παιδιά ακόμα.

Το πρωτοχρονιάτικο αυτό ασμάτιο μικρών καλαντιστών από την Εύβοια συνοψίζει με τρόπο ποιητικό, όμως συνάμα άμεσο και εξαιρετικά παραστατικό, την ουσία της Πρωτοχρονιάς, τα καίρια συστατικά της: το φόβο του Χρόνου και τον πόθο του Δώρου.
Αυτός ο νέος χρόνος που έρχεται να προστεθεί στη ζωή μας, δε θα είναι μοναδικός, πίσω του θα έρθουν κι άλλοι…
Ο φόβος του χρόνου είναι ο φόβος του θανάτου, η αγωνία που δημιούργησε στους ανθρώπους την επιθυμία να δαμάσουν το χρόνο, δηλαδή να τον μετρήσουν, να τον προσδιορίσουν, να τον ονοματίσουν ώστε να εντάξουν μέσα στην απεραντοσύνη του τη βραχύτατη ύπαρξή τους.

Η αναζήτηση τρόπων μέτρησης του χρόνου τροφοδότησε μυθολογικές και φιλοσοφικές συλλήψεις, πολιτικές ρυθμίσεις, εργασιακούς σχεδιασμούς, επιστημονικές μελέτες, κοινωνικές εκδηλώσεις. Είναι επιδίωξη και επίτευγμα όλων των πολιτισμών. Πρωτοχρονιές, Καλαντάρια,
Γιορτές, είναι διαβατήρια ελπίδας για να περνούν οι θνητοί από τη βιαιότητα του παρελθόντος στην ελπίδα του μέλλοντος. Γιατί για το λαϊκό άνθρωπο, ο χρόνος είναι κυκλικός, κι αν φεύγει, όμως ξανάρχεται και ποτέ δε χάνεται ακόμα κι όταν περνά. Αντίθετα, για τη θρησκεία, ο χρόνος είναι γραμμικός, αιώνιος, άναρχος και χωρίς τέλος. 

Ο χρόνος είναι ο θεός.Θεός του χρόνου ήταν στους αρχαίους Ρωμαίους ο Ιανός.

Ιανος

Με δύο πρόσωπα, το ένα στραμμένο στα περασμένα το άλλο στα μελλούμενα, έδωσε το όνομά του στον πρώτο μήνα του ημερολογίου.

Τα πρώτα ημερολόγια ήταν σεληνιακά. Μέσα στη μεγαλειώδη ακινησία του σύμπαντος, μόνη η Σελήνη έμοιαζε να ζει. Η κίνησή της ήταν ευδιάκριτη, αναγνωρίσιμη, μετρήσιμη. Το αρχαιότερο καλαντάρι του κόσμου, ένα κόκαλο με εγχάρακτα σημεία, ηλικίας περίπου 15.000 χρόνων, σημειώνει τις φάσεις ακριβώς της σελήνης!

Αρχικά, ως την επιβολή του Ιουλιανού ημερολογίου (46-45 π.Χ.), η ρωμαϊκή Πρωτοχρονιά ήταν το Μάρτη, την άνοιξη. Αν και αργότερα η Πρωτοχρονιά μεταφέρθηκε στον Ιανουάριο, οι μήνες εξακολούθησαν, ως σήμερα, να έχουν το τακτικό αριθμητικό τους όνομα: ο Σεπτέμβριος είναι ο έβδομος μήνας (septem), ο Οκτώβριος όγδοος (octo), ο Νοέμβριος ένατος (novem), ο
Δεκέμβριος δέκατος (decem). Η πρώτη ημέρα κάθε μήνα ονομαζόταν από τους Ρωμαίους Cαlendαe, λέξη από την οποία προέρχεται και η ονομασία Κάλαντα κυρίως για τα ευχετικά τραγούδια της Πρωτοχρονιάς.

Την ίδια καταγωγή έχει και το "Καλαντάρι".
Οι αρχαίοι Ελληνες δεν είχαν το συνήθειο των καλενδών. Γι’ αυτό κι όταν θέλουμε να δείξουμε ότι κάτι δεν πρόκειται ποτέ να γίνει, λέμε ότι το στείλαμε στις ελληνικές καλένδες!
Η Πρωτοχρονιά γιορταζόταν στην Αθήνα το καλοκαίρι, με τη νέα Σελήνη μετά το θερινό ηλιοστάσιο του Ιουνίου. Ωστόσο, το μήνα Ποσειδαιώνα, μεταξύ του σημερινού Δεκέμβρη και του Γενάρη, γιορτάζονταν τα «κατ’ αγρούς Διονύσια» που έχουν αφήσει τον απόηχό τους ως τις μέρες μας.

 Αγρότες πάνω στα κάρα τους συνέρρεαν στην Αθήνα, με τα πρόσωπά τους βαμμένα, μασκαρεμένοι, απευθύνοντας πειράγματα και κοροϊδίες σε γνωστούς κι αγνώστους. Από αυτούς, μας κληροδοτήθηκαν όχι μόνο η έκφραση «τα εξ αμάξης», αλλά και οι θρύλοι για τους καλικαντζάρους τους μουντζουρωμένους και επίφοβους κυρίαρχους της νύχτας και των ξέφρενων χορών του Δωδεκάμερου.

Την Πρωτοχρονιά, οι Βυζαντινοί αναρτούσαν στο κατώφλι του σπιτιού και πάνω από τα παράθυρα κλαδιά δάφνης, ελιάς, μυρτιάς, φουντουκιάς, από τα οποία κρεμούσαν στεφάνια με λουλούδια και μάλιστα και με λυχναράκια για το βράδυ! 

Τα παιδιά περιέρχονταν τους δρόμους και επισκέπτονταν τα σπίτια των δικών τους προσφέροντάς τους φρούτα και μικρά δώρα για να πάρουν ως αντίδωρο μεγαλύτερο δώρο και χρήματα! Με τη βαθιά πίστη ότι όπως θα περάσουν την πρώτη μέρα του νέου χρόνου έτσι θα περάσουν και τις υπόλοιπες, οι άνθρωποι προσπαθούσαν να διασκεδάσουν, να νιώσουν αγάπη και ζεστασιά, τρώγοντας, πίνοντας, προσφέροντας δώρα και χαρά ο ένας στον άλλο.

Στην αρχαία Αίγυπτο, η Πρωτοχρονιά γιορταζόταν το καλοκαίρι, τον Ιούνιο, όταν ο Νείλος φούσκωνε, ξεχείλιζε και πότιζε τα διψασμένα χωράφια.

Οι Κινέζοι γιορτάζουν την Πρωτοχρονιά περίπου το Φεβρουάριο, με τρόπο εντυπωσιακό! Ενας τεράστιος δράκοντας με κορμί πολύχρωμο, μάτια τεράστια, σαγόνια επίφοβα, περιφέρεται στους δρόμους, προχωράει με κυματισμούς, καμπουριάζει και ανυψώνεται, ενώ ήχοι από πελώρια τούμπανα τον συνοδεύουν. Πυροτεχνήματα ανάβουν ξαφνικά, κρότοι και μικρές εκρήξεις διώχνουν μακριά τα κακά πνεύματα που πάντα επιβουλεύονται τη ζωή των θνητών.
Αλλά το πιο ωραίο σημείο της κινέζικης Πρωτοχρονιάς είναι σίγουρα οι χαρταετοί. Χιλιάδες χαρταετοί σε σχήματα ψαριού, πεταλούδας, μύγας, δράκοντα, υψώνονται στον ουρανό φορτωμένοι ευχές και ελπίδες.

Η πρωτοχρονιάτικη γιορτή στην Ιαπωνία, που συμπίπτει με τη δική μας, κρατάει μιαν ολόκληρη εβδομάδα. Αντί για χριστουγεννιάτικο έλατο, στολίζουν τα σπίτια τους με κλαδιά πεύκου, κλαδιά ανθισμένης βερικοκιάς, βλαστούς μπαμπού, γιατί σε ολόκληρη τη γη, σε όλους τους πολιτισμούς, το δέντρο είναι σύμβολο αναγέννησης, μακροβιότητας, ζωής. 

Μια χειροποίητη αχυρένια κούκλα στολισμένη με λευκές χάρτινες κορδέλες κρεμασμένη πάνω από την πόρτα, όπως η δική μας αγριοκρεμμύδα, φέρνει τύχη στο σπιτικό.

Στην Αιθιοπία έχουν Πρωτοχρονιά το Σεπτέμβρη, τότε που αρχίζει η συγκομιδή. Την παραμονή, το δειλινό, τα παλικάρια ανάβουν μια μεγάλη φωτιά που κατακαίει κάθε κακό και γονιμοποιεί με τη στάχτη της τα χωράφια για την επόμενη συγκομιδή. Με αναμμένους δαυλούς, τα αγόρια περιφέρονται στο
χωριό, τραγουδώντας τα κάλαντα, και, προσκαλώντας τους ενοίκους να τους ακολουθήσουν, απλώνουν τη χαρά και το γλέντι σε όλο το χωριό. Η επόμενη μέρα είναι η ημέρα των κοριτσιών. Ντυμένα με τα πολύχρωμα καλά τους,
κρατώντας μπουκέτα με λουλούδια, επισκέπτονται τα σπίτια τραγουδώντας ευχές και παινέματα και κερδίζοντας μικρά δώρα…

Στην Περσία, η Πρωτοχρονιά συμπίπτει με την αρχή της άνοιξης, στην εαρινή ισημερία. Πριν από τη θεοκρατική αυστηρότητα, υποδέχονταν την Πρωτοχρονιά με μουσικές και χορούς στους δρόμους, με φωτιές που έπρεπε όλοι να πηδήσουν για να έχουν υγεία και τύχη τον καινούριο χρόνο.

Για τους Εβραίους, η Πρωτοχρονιά προς τα τέλη του Σεπτέμβρη έχει αποκλειστικά θρησκευτική σημασία. Ωστόσο, μετά τις λειτουργίες στις συναγωγές, στο σπιτικό συγκεντρώνονται όλοι στο εορταστικό τραπέζι.

Στην άλλη άκρη της Γης και των πολιτισμών, οι Μάγια, οι Μιστέκοι, οι Αζτέκοι, λάτρεψαν το χρόνο και επινόησαν χρονολογικά συστήματα αρκετά περίπλοκα με δυο σκοπούς: Από τη μια, για να εξασφαλίσουν σημεία αναφοράς ώστε να κατανοούν και να προβλέπουν τα φυσικά φαινόμενα. Από
την άλλη, για να προσδιορίζουν τη μοίρα του καθενός μέσα σε έναν κόσμο εφήμερο και υποταγμένο στην ανάλγητη δύναμη του θείου.

Οπως κάθε τι που αρχίζει, έτσι και ο χρόνος χρειάζεται καλόπιασμα.  Κάθε αρχή πρέπει να είναι καλή. Ποια είναι, όμως, η αρχή των απαρχών; Πότε αρχίζει η μέτρηση του χρόνου;

Για τους Ρωμαίους, ο χρόνος αρχίζει με την κτίση της Ρώμης. Για τους Χριστιανούς από τη γέννηση του Χριστού. Για τους Μουσουλμάνους από την Εγίρα, τη φυγή του Μωάμεθ από τη Μέκκα.

Για τους αρχαίους Αιγυπτίους, η αρχή του καιρού συντελέστηκε όταν ο θεός Οσιρις, με τη βάρκα του, έφερε στον κόσμο για πρώτη φορά τον ήλιο.Η Πρωτοχρονιά, αν και δεν είχε τόσο έντονο θρησκευτικό χαρακτήρα, για το βυζαντινό και το νεότερο ελληνισμό, ως τη σύγχρονη επέλαση του αγγλοσαξονικού πολιτισμού, ήταν η μεγαλύτερη γιορτή. Σήμερα, κυριαρχούν η θρησκευτικότητα των Χριστουγέννων, η λατρεία της φάτνης και των αγγέλων και τα αμερικανικά καταναλωτικά και θρησκευτικά έθιμα που εκτοπίζουν σιγά σιγά έθη, ήθη και μορφές της ελληνικής και λαϊκής παράδοσης.

Ο ασκητικός Αϊ – Βασίλης εκτοπίζεται από έναν χοντρό «Σάντα», που διαθέτει, εκτός της γούνας, του έλκηθρου και των ταράνδων, επιπλέον και σύζυγο!

Οι πανάρχαιοι ελληνικοί καλικάντζαροι καταργούνται από τα βορειοευρωπαϊκά ξωτικά και τα δώρα που μοιράζονταν κατά την προαιώνια παράδοση με τον καινούριο χρόνο, μεταφέρονται τώρα πολύ νωρίτερα, αναβαθμίζοντας τα Χριστούγεννα και δημιουργώντας μιαν ακόμη ευκαιρία και πρόκληση για αγορές.

Ωστόσο, σε όλον τον κόσμο και σε όλους τους χρόνους, η αρχή κάθε καινούριου χρόνου είναι μια αφορμή για γιορτασμό, για προσφορά, για ανακεφαλαίωση της ζωής. Ισως και μια ευκαιρία για νέες αποφάσεις μπροστά στην πύλη του χρόνου, αυτής της αδυσώπητης και ακατανόητης δύναμης που μπορεί να χαρίζει στην εφήμερη ανθρώπινη ύπαρξη διαστάσεις αθανασίας.